Chhakchhuakho
hi Lusei bulpui an ni a, hnam upa tak an ni. Mizoram hmun tin hi an dap
chhuak ve a, Mizoram bakah Myanmar leh Bangladeshahte pawh thahnem tak
an awm bawk a; an tamin Mizo hnam hlawm lian tak pakhat an ni. Tiau kam
tuakah phei khi chuan khawtlang neiin khaw tam takah a hlawmin an awm
nghe nghe.
Chhakchhuakho hi a tlangpuia sawi chuan mi rilru tlang, fiamthu duh leh mi fiam dawl tak, tih loh china tan khawh deuh tlat mi an ni. Mizoram hmun hrang hranga an awm darhnaah fiamthua sawisak an hlawh hle ni tur a ni, an chungchang sawina tawngkam eng eng emaw a awm nual mai.
Chung chuan Chhakchhuakho chu fiamthu duh leh fiam dawl tak, sawisak fiam hlawh mi tak an ni tih leh mi chi kara darh hote phei chu ngam tlaktu tam takin kamchhe tleuh nan taka an hman thin hnam an ni tih a tilang awm e.Chhakchhuakho hi Mizo hnam dangte ang bawkin fing tak te, rinawm tak te, huaisen leh chaka sawi kai te, khawtlang khai dingtu leh khawtlangin an rinchhan em em thin te, taima tak leh hausa tak te, mahni intodelh tum tlat leh awm thei tak te, zai thiam tak leh thu leh hla thiam tak te, hmeltha leh thenrual kawm thiam tak te, pasaltha leh sakapthei leh ramvachal tak te an awm thluah hlawm, chutiang bawkin that chhetak leh intodelh lo tak te, awm ve mai mai chi te, pawhraw leh chaltlai tak te, depde deuh leh mi pawisawi pawiti mang lo te, rinawm lo leh dawt sawi hmang deuh te, aipui leh aite nei te pawh an awm ve vek ang.
Nimahsela, chung chu a chhe lam pawh a tha lam pawh a hnam hlawm sawi nana hman theih a ni lo. A hnam hlawm huapa a tlangpuia han sawi theih deuh erawh chu – dawihzep lo, fiamthu duh, khawtlang tana inphal leh tangkai mi, u leh nau ngaina leh ngaihsakmi an ni tih te hi ni awm hlein a lang.
Tunah an tobul leh an lo zik chhuah dan lo chhui ila. Chhakchhuak hnam tobul leh an inthlahchhawn dan hi sawi dan hrang hrang a awm. Liangkhaia History-ah chuan “Chhakchhuak thlahtu hi Mauva a ni a, Mauva chuan Khirhtea a hring a. Tin, Khirhtea khan Ngalsia leh Sialchhunga a hring a, Lungkhuaah an insawn avangin an hnam hmingah Lunkhua an ti a ni” ti in a ziak.(p.10) chu bakah chhakchhuak tihin a huap zawng hnam siper pawh hetiang hian a tarlang bawk.
‘Chhakchhuak hmun phiah’ tihte hi hmun fai mang lova phiah sawi nan hmang tawk an awm a. ‘Chhakchhuak kephah hlaiho’ tia lo deusawh fiam tawk an awm bawk a. ‘Chhakchhuak satel vawrh’ tih leh ‘Chhumhleuhho’ tih te pawh tawng kauchheh chi khat ang hrima lo fiamthupui lah bo lo. ‘Lenchung mi a ho’ lo ti bawl bawl tawk pawh an awm ve bawk; chumi hriaa Lenchung hnam mawl bika an sawi thin te chanchina a nuihzatthlak lai apiangte hi Chhakchhuakho nihna tak take maw tia lo bel tamai mai tawk pawh an awm ni awmin a lang thei bawk.
(a) HUALNGO- Chalthleng, Bochung, Khupno Cherput,
(b) HUALHANG- Chalbuk, Baichi, Chumkhal, Taihlung,
Chertluang,Khupno, Fangte
(c) LUNKHUA - Sialchhung, Ngalsi, Bgalchhung, Phungchi
Chertluang,Khupno, Fangte
(c) LUNKHUA - Sialchhung, Ngalsi, Bgalchhung, Phungchi
Tin, Tiau chhak lama awm laia thil thleng a ziahin ‘Khiangteho leh
Chhakchhuakho indo’ ‘Chhakchhuakho leh Ngenteho indo’ ‘Chhakchhuakho leh
Runral Paihte indo’ tiin a dah hlawm.
Siallam lal Thawnglinga pawhin chutiang deuh bawk chuan a lehkhabu siam
‘Chin Mizo Chanchin Bu’ tihah chuan ‘Chhakchhuakho’ tih a hmang (ziak) tam hle. Thlahtu chhuinaan pawh CHHAKCHHUAKHO CHHUAN tiin a chhui a, “Chhakchhuak thlah hnam tlangpui chu 1. Lunkhua 2. Hualhnam 3. Hualhang 4. Hualngo hnam lihte hi a ni” a ti. Amaherawhchu “Lusei zinga Mauva thlahte chu thlangtla hnuhnung ber an nih avanga Chhakchhuak tih an ni mai thei?” tiin a ziak thung.
‘Chin Mizo Chanchin Bu’ tihah chuan ‘Chhakchhuakho’ tih a hmang (ziak) tam hle. Thlahtu chhuinaan pawh CHHAKCHHUAKHO CHHUAN tiin a chhui a, “Chhakchhuak thlah hnam tlangpui chu 1. Lunkhua 2. Hualhnam 3. Hualhang 4. Hualngo hnam lihte hi a ni” a ti. Amaherawhchu “Lusei zinga Mauva thlahte chu thlangtla hnuhnung ber an nih avanga Chhakchhuak tih an ni mai thei?” tiin a ziak thung.
Thlahtu kal dan chu he tiang hian a ziak:
Thlahtu bul ber Fahlama.
(A.D. 1420 – (1) Hlamliama (2) Seipuia (3) Tochuanga (2) Thangpuia???
1445 - Hlamlira
1470 - Sumhauva
1495 - Sumpuia
1520 - Mauva
1545 - (2) Tlahtea (1) Khirhtea
1570 - 2) Hualthana (1) Neihhrima
1595 – Darkima
1620 - (3) Hualgnova (2) Hualhnama (1) Hualhanga
(a) Bochung (a) Chalbuk
(b) Cherput (b) Chumkhalh
(c) Chalthleng (c) Taihluang
(d) Khupno (d) Chertluang
(e) Khupno
(f) Sialchhung
L.K. Liana Chawnghawih khua pawhin Zofate Thu-hla tih bu a ziahah chuan Chhakchhuak chu Hualngo, Hualhang, hi Chhakchhuak tih an lo nit a a, a hnuaia mi ang hian :-
(1) Hualngo - Bochung, Cherput, Chalthleng, Khupno.
(2) Hualhang – Chalbuk, Chumkhal, Taihlng, Chertluang, Khupno, Sialchhung.
(3) Lunkhua – Lallun, Chalchhung, Fangte, Ngalsi, Baichi, Phungchi etc.”
tiin a ziak. Amaherawhchu Thawnglinga ang deuh bawkin “Chhakchhuak hi thlahtu hming a ni lo va, thlangtla hmasaho an unauten ‘Chhaklamho’ tiin hming an lo puttir avangin thlang an tlak ve hnuah Chhakchhuak an tita a” a ti. (p.19).
tiin a ziak. Amaherawhchu Thawnglinga ang deuh bawkin “Chhakchhuak hi thlahtu hming a ni lo va, thlangtla hmasaho an unauten ‘Chhaklamho’ tiin hming an lo puttir avangin thlang an tlak ve hnuah Chhakchhuak an tita a” a ti. (p.19).
Leithum khua Hrangthiauva thung chuan kum 1934-a Lushai Hills Bawrhsap
A.G.McCall-an Mizo lalho a chi chia an thlahtu bul a chhuitir tuma
Tiau thlang lama Hualngo lalte aiawha Khuangleng lal Thlathiauva nena a
chhanna an buatsaih chu a hnuah pawh chhui zui zelin Chhakchhuak hnam
chanchin a tobul atanga a chhui chhuah chu a Mizo History-ah hetiang
hian a ziak. (lak tawiin).
Mizova thlah Chhinglung thlah Thlapa thlah Duhlian hlawm zing Lianngaia
fapa chu Luseia a ni, a ti a. Luseia atang chuan hetiang hian a chhui
thla ta a:
Luseia fate: (1) Chhakchhuaka
(2) Tochuanga
(3) Thangpuia
Tochuanga hi Hmarho thlahtu a ni a, Luseia thlah ni mah sela, an tawng
a lo dan tak avangin Luseiah an inchhiar lo a ni. Tin, Thangpuia hi
Kawl-hmaihangho thlatu a ni a, a thlahte chuan Lusi an inti.
Chhakchhuaka fate: (1) Mauva
(2) Hualhnama
(3) Zawngbawla
(4) Chera
Hualhnama thlahte hi Paihte zingah an awm a, Paihte tawngin an tawng bawk. Zawngbawlan Zawngpama a hring a, Zawngpaman Chuagnova, Chuahanga, Hahnara leh Chhiaema a hring a, Chhiaeman Pachuauva a hring a. Tin, Cheran Renthleia leh Hnamtea a hring a.
Mauva fate: (1) Khirhtea
(2) Tlahtea.
Khirhtea fate: (1) Ngalsia
(2) Baichia
(3) Ungtena (Ungtena hian Chhangte hnam riat a thlah a)
Tlahtea fa: Seipuia Seipuia fa: Hualthana (a npui Neihhriami) Hualthana nupui Neihhrimi tih hi Neihhrima a ni zawk a, a nupi ni lovin a na a ni a; Neihhrima chuan Lalluna, Fangtea, Ngalchhunga te hi a thlah a ni tia sawi an awm bawk.
Hualthana fa : Darkima
Darkima fate: 1) Hualngova
2) Hualhanga
Hualngova fate: 1) Bochunga
2) Chalthlenga
3) Cherputa
4) Khupnova.
Hualhanga fate: 1) Lalluna
2) Chumkhala
3) Chalbuka
4) Taihlunga
5) Sialchhunga
6) Chalchhunga
“Tin, Chhakchhakho fa chawm Hrahsela chuan Tochhawnga te, Vanchhawnga
te, Khumhmna te, Chemhlera te, Hrangsaa te a thlah a.
“Tin, Chhakchhuakho fa chawm Hrahsela chuan Tochhawnga te,
Vanchhawngate, Khmhmna te, Chemhlera te, Hrangsaa te a thlah a.
“Tin, Chhak chhuakho leh Run ral Paihte indo tuma an sal man Ralnaa
chu a hmingah Zahmuaka sain faah an siam (adopted) a, a nupuiah
Lawilerhi an neihsak a, Zadenga, Thangluaha, Paliana, Rivunga, Rokhuma,
Thangura te an hring a: Seipuia Luseiho hnam leh tawng leh sakhua
tawmin Lusei an lo ni bawk a” tiin a ziak bawk.
A sawi fiah zui dan pawh hi tarlang tel nghal ila a tha awm e.
“Hualhnamho hi Paihte zinga an awm avangin Paihte tawngin an tawng a; mahse Chhakchhuak hnam an nih chu anmahni ngei pawhin an hria a, an sawi thin a. Anmahni hnaih zuitu ber Hualngohote phei chu an tiunau hle a ni.
“Tin, Chuaungo, Chuauhang, Hauhnar leh Pachuau te hi Lusei-Chhakchhuak
hlawmin Seipui khur an luah laia salu invuakthlaksak tumah Zahmuaka
thlahte lama an tan avangin leh Seipui khur an chhuahsan zui tak avangin
Chhakchhuaka inchhal zui lovin an lo intihrang tial tial ta a ni.
“Renthleiho nen erawh rei tak thlengin an inkawp zel a; mahse khawtlang
an neih zui loh avang leh hun zalen laia Lusei khua leh tui hrang
hranga an awm darh tak avangin sahthura thlah Hratchi-ho chah lo ch
Chhakchhuakah an inchhal zui ta lo a ni.
“Hrahselho – Hrahsel, Tochhawng, Vanchhawng, Khumhmun, Chemhlerh leh Hrangsa te pawh hi Seipui khura Chhakchhuak dangte nena awm rei ber leh Salu invuakthlaksak lai pawha Parla-te chhung lama tang lova pawna salu tar zui zel zinga tel ni mah se, Hualngo leh Halhang khua bik chauhva awm zui lovin an Lusei-puise zingah an awm darh a, thlangtlak hmaa lo awm darh tawh an nih avangin Chhakchhuakhovin tihduhdah an tuar hnua an inhlawmkhawm lehnaah an tel tawh lo va, anmahni hnam bik te tea inchhalin Chhakchhuak an inti zui ve ta lo a ni.
“Chhangteho pawh Hlaizawla an awm hran hua Bualte khuaa an awm hran zui
zel avang leh thlangtlak lai pawha a hranga an awm avang leh anmahni
chi binga khua leh tui a neih hran loh hnuah pawh thlangtla thui ve
lova Lusei dangte zinga an awm darh tak avangin an inti-Chhakchhuak lo
zui ta zel a ni.
“Tichuan heng Chhangte, Hrahsel, Renthlei, Hnamte, Chuaungo, Chuauhang,
Hauhnar leh Pachuau hnamte hi chu Lusei hnahthlak, Chhakchhuak hnam
peng ni mah se, Chhakchhuakah an inchhiar zui loh avangin Chhakchhuak
zinga chhiar tel theih an nit a lo va. Chhakchhuaka inchhal zui zelte
chu Ngalsi Baichi, Lunkhua, Hualngo leh Hualhang chauh hi an nita a ni”,
ti in a ziak.
Tichuan Hrangthiauuva chuan tun thlenga Chhakchhuak hnama la inchhal
zui zelte leh an unaute Chhakchhuaka in chhal zui vet a lote pawh chu an
vaiin Mizo kungpui, Duhlian zikpui, Lusei ziding an ni, a ti a ni.
Heng lo hi chu thlahtu hming behchhana Chhakchhuak hnam tobul ziaka
chhuina a awm rih lo va. H. Chhunga, Champhai I. B. Venga mii
Geneological Chart a siam erawh chu a awm. Chumi chart-in Chhakchhak
thlah a rawn chhui chhah dan chu hetiang hi a ni:
Mizo thlah Patkoi group zinga Thakia (Thatchia?) Kotha Khuaa lal chuan
Thlahpaa Homolin khaw lal a hring a. Thlahpaa fapa chu Luseia Banlung
khaw lal a ni a. Luseia chuan fapa 3 Hlamlira, Chawngtha leh Sunhauva a
nei a, Hlamlira fapa chu Chhakchhuaka a ni a, Khawsak-a lal a ni.
Chhakchhuaka fapa chu Sumpia ani a, Sumpuia fapa chu Seipuia a ni a,
Seipuia fapa chu Lianmauva a ni a, Sumpuia fapa chu Seipuia a ni a,
seipuia fapa chu Lianmauva ani a, Lianmauva chuan Khirhtea leh Tlahtea a
hring a; Khirhtean Chhangtea leh Chawngtea a hring a; Tlahtean
Hualthana leh Neihhrima. Hualthanan fapa 4 a nei: Hualhnama, Hualngova,
Hualhanga, Zahmuaka (adopted son) Neihhriman Ngalsia, Ngalchhunga,
Sialchhunga te a thlah.
Zaruma Thu-ro buah chuan chhakchhuak tih hrim hrim a chuang lo naa
Chhakchhuak thlah chhawng chipchiar taka chhui a ni a. Hualngo leh
Hualhang chin chung lam lo tarlang ila.
Vai lal pakhat Mahatihatu-a AD 1400 vela Kalemyo phai Rajaju khuaa lo
kalin Vai a rawn hruai chambangte zinga Thapa-an Lusaing-a a hring a.
Chu chu Thlahpaa fapa Luseia kan lo tita a. Luseia chu Khampatah a awm
a. Meitai leh Kawl an indo lain Champat vel chu indona ram a nih avangin
Luseia chua thingtlang ramah a tlan chhohsan ta a, a tlan chhoh hmain
Khampatah bung a phun a, Luseia chu Khampat atang chuan Tlaisun mite
khua Fahlam Sumpui hmunah a lo awm a. Tlaisun nula pakhat nupuiah neiin
fapa pahnih Hlamlira leh Sumhauva a hring a. Hlamlira chuan Khiangte nu
pakhat nupuiah a nei a, Seipuia an ti a. Seipia chuan Lianmauva a hring
a, Neihhriman Chalchhunga, Fangtea leh Ngalchhunga a hring
a.Chalchhungan Phungchia leh Baichia a hring a, Ngalchhungan Ngalsia a
hring.Kan tarlan takte atang hian Chhakchhak hnam tobl chu a khaikhawm
thheih mai rih lo va. Amaherawhchu heng ziaktuten an ziah dan hi inang
chiah lem lo mah se, an vaia an ziah lan theh atang kan lakkhawm theih
chu Chhakchhak hnam ham chim hi a ni. Heng – Ngalsi, Baichi, Lnkhua,
Hualngo, Hualhang, Hualhnam leh a thlah pengte theuh hi an vaiin
Chhakchhuak hnam an ni tih hi a ni.
Liangkhaian Chhakchhak hming awmzia engmah a sawi lo va, Thawnglinga
leh L.K.Lianan a tawngkam awmziain a kawh atangin belt um dan an nei a,
Chhakchhuak tih hi thlahtu hming ni lovin thil dang vanga lo awmah an
ngai a; Hrangthiauva leh H. Chhungan thlahtu hming niin an ziak thung a.
A dik tak chu hriat a harsa ta.
Hualngo/Chhakchhuak-te hi 'Lusei hnam' tiin, Mizoramah phei chuan, "Lal Hnam" kan ti hial awm e. Burma lamah khian Hualngo upa/hruaitu tam tak chuan Burma sawrkarah Mizo an nih loh thu ziak meuhin an thehlut a, an hmun khi intihhran an tum ngat asin. A pawi thin ngawt mai.
ReplyDeleteH. Vangchhia comment ziak hi "thu dik lo, belhchian dawllo" i ziak palh niin ka hria. Burma ah khian Zofate zawng zawng khi hmanlai atrangin leh tun thleng khian Burma sorkar in "CHIN" ethnic nationalities ah a ziaklut a, CHIN hnuaia hnam peng 53 ah "Luse or Lushay, leh Hualngo" tiin hming 2 neiin Duhlian-Mizo trawng hmangte khi a register a ni. Burma a Duhlian-Mizo trawng hmangte khian anmahni "Mizo" tiin an insawia, mahse Burma sorkar register ah "Mizo" hi a la awm lova, Chin hnuaiah Lusei leh Hualngo anga register mek an ni, tun thleng hian.
ReplyDeleteLusei Welfare Organization (LWO) in October, 2010 ah Burma sipai sorkar hnenah lehkha an thehlut a, LWO hi "Mizo Welfare Association, MWO" tiin min thleng sak ula, Mizo hi hnam khat angin (Chin ni lovin) min pawm dawn chuan keini LWO/MWO chuan sipai sorkar hi chatuanin kan thlawp ang che u, November, 2010 a Burma inthlanpui ah pawh hian sipai sorkar party USDP hi kan vote vek ang" tiin lehkha an pe a.
Kha lehkha kha Burma ram chhunga Duhlian-Mizo trawng hmang Mizo-te inlungrualna tikehtu leh Chin hnam anga inpumkhatna ti chhetu a nih theih dawn avangin lehkha lo chhiartu tamtak in an duh lova, an duh loh thu hmun threnkhatah an ziak in an ti lang mai a ni.
I ziak ang hian Hualngo upa/hruaitu tam tak in "Mizo nih an duh loh thu" ziak meuh a thehluh a awm miah lo tih hi i lo hriat ka duh e. He thu hi sawi tur a tam a, I hriatchian duh chuan personal pawh in min contact thei e.
Ro Dinga
Kei pawh min lo hrilh chiang ve deuh teh a, ka va hre zui zel chak em ka email manna.mcf@gmail.com ah pawh min lo hrilhfiah theih chuan.
DeleteA chunga Article lo ziaktu chunga ka lawm hle mai.Chuan,H.VangChhia comment hi chu a fuh lo deuh vin kahria.Gen.Saw Maunga lal lai khan eng details te lain nge Myanmar rama Ethnic group te,hnam peng te hming hi aziah chhuah ni tihi tuna hian an chhui mek bawk anih.A dik lona tam tak a tel bawk a.Chuan Gen.Saw Maung a hun lai khan Chin state ah hnam hming te hi a ziak a,Chin state hi Mynamar ram (14)states/divisions-hnam peng (135)te zinga,Chin state hi hnam peng (53)in a lo ziak chhuak ta a nih.Ta chuan,Mizo hi Mizo ti lovin Lushein tiin a chhuang ve anih.Chuan,keih kanu hi ChhakChhuak anih a,kanu National Identity Card ah hian Lushein tiin a ziak bawk anih.Kasawi duh chu,ChhakChhuak pawh nise,Lushein ah hian kan awm tlang veka,Myanmar rama hian Mizo tiin Registration kan la siam thei lo.Mahse hun rei lotea chuan kan siam thei mai kan ring.Mahse,Rohingyas te hian min la ti buai em anih e.I hriat lo pawh alo ni mai thei.I lo zir chiang deu dawn nia.
ReplyDeleteElnunsanga Ela
sangapuia@gmail.com
A colour khian min ti chhiar theilo. Chhiar a chakawm tehlul nen.
ReplyDelete